Ẩm thực Nam Bộ thời kháng chiến
04/09 – 30/11/2025
Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh
Phường 6, Quận 3, TP. HCM
Thông tin từ ban tổ chức:
Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh sẽ khai mạc triển lãm kéo dài bốn tháng, “Ẩm thực Nam Bộ thời kháng chiến” | “Southern Vietnamese Cuisine During the Resistance War”, vào ngày 4 tháng 9 năm 2025. Triển lãm mời gọi công chúng bước vào một hành trình cảm quan gợi mở, nơi ẩm thực, ký ức và sức mạnh kiên cường hòa quyện để kể lại những câu chuyện về sự sống còn và tình đoàn kết.
Triển lãm được phát triển trong khuôn khổ hợp tác nghiên cứu giữa Viện Nghiên cứu Việt Nam thuộc Đại học Sydney và do Phó Giáo sư Jane Gavan cùng TS. Phạm Lan Hương (Trường Đại học Văn hóa TP. Hồ Chí Minh) chủ trì. Dự án đặt ra câu hỏi: bảo tàng có thể nuôi dưỡng hòa bình như thế nào khi tiếp cận những ký ức khó khăn. Đây cũng là đóng góp kịp thời cho công cuộc cải cách văn hóa của Việt Nam, hướng tới Luật Di sản Văn hóa mới (dự kiến ban hành tháng 12/2025) và Thông tư về Nghề nghiệp Bảo tàng (ban hành tháng 7/2025).
Ẩm thực, Ký ức và Sức mạnh Kiên cường
Trọng tâm của triển lãm là những hành vi nấu nướng và ăn uống hàng ngày – vốn trở thành “phao cứu sinh” trong thời kỳ kháng chiến ở miền Nam. Khách tham quan có thể tự tay xay gạo, thử dẫn khói từ bếp Hoàng Cầm, hoặc mang trên vai túi đựng cơm và ba lô của người lính. Công thức nấu ăn, hồi ức truyền khẩu và những bài hát kháng chiến do cựu chiến binh, người cao tuổi và sinh viên đóng góp đã thổi hồn vào không gian trưng bày bằng những giọng kể thường vắng bóng trong chính sử.
“Ẩm thực là lăng kính mạnh mẽ để hiểu được cả sự sống còn và tình đoàn kết,” PGS. Jane Gavan chia sẻ. “Bằng cách khơi gợi các giác quan, chúng tôi mời khách tham quan kết nối với lịch sử ở cấp độ nhân văn sâu sắc, qua ký ức thay vì qua tổn thương.”
Triển lãm còn giới thiệu túi đựng gia vị được thêu hình ảnh mỗi loại gia vị bởi thợ may địa phương, cho phép khách ngửi hương vị đặc trưng của ẩm thực Nam Bộ đồng thời tôn vinh nghề thủ công. Một số dụng cụ bếp được mượn từ ông bà và gia đình của nhóm thực tập sinh, những vật dụng mang theo ký ức truyền đời.
Hành Trình Cảm Quan
Triển lãm mở đầu với hình ảnh sinh quyển trù phú của Nam Bộ trước chiến tranh. Ngoài hương vị gia vị, các loại rau thơm trồng trong chậu cho phép khách hít hà mùi hương quen thuộc, trong khi các hũ mắm treo trên cao tỏa ra mùi nồng đặc trưng thông qua kỹ thuật đặc biệt: để quá trình lên men thấm vào gốm xốp, rồi lau sạch, để lại hương vị mạnh mẽ mà không còn cặn bã.
Câu chuyện tiếp tục với thực tế khốc liệt của chiến tranh. Hai gian bếp đối lập – một với đồ gốm và tre, một với dụng cụ làm từ kim loại tái chế – cho thấy sự thay đổi sâu sắc của đời sống hàng ngày. Bếp Hoàng Cầm đưa khói đi ngầm qua đường hầm minh chứng cho cách cộng đồng đã nuôi dưỡng bộ đội ở tiền tuyến.
Phần trưng bày trong nhà tù gợi lại hình ảnh cây hạnh nhân – nguồn thực phẩm, vị thuốc sát khuẩn và niềm hy vọng. Cây quý này được tái hiện bằng cành cây tái chế và lá đồng chạm khắc, tô màu thủ công, tượng trưng cho cả sự kiên cường và vẻ đẹp.
Hành trình khép lại với hòa bình. Một bài thơ gợi nhắc bữa canh cuối cùng giản dị của người lính trước khi trở về quê hương. Một bức ảnh khổ lớn mâm mắm Nam Bộ rực rỡ sắc màu – tôn vinh di sản ẩm thực và sức sống. Bao quanh đó là tranh màu nước vẽ thực vật Nam Bộ và hình ảnh bữa tiệc độc lập trên thảm cỏ bảo tàng, gắn kết ẩm thực với ký ức dân tộc.
Trước khi rời đi, khách được mời tham gia “rừng tre ký ức” – một tác phẩm nghệ thuật cộng đồng. Mỗi người in dấu lá tre đầy màu sắc trên thân tre vẽ tay, để lại dấu ấn cá nhân trong không gian chung. Tre – biểu tượng của sự kiên cường và linh hoạt – trở thành cử chỉ tập thể về ký ức và sự tái sinh.
Không Gian Suy Tưởng
Ẩm thực thời kháng chiến được thiết kế như điểm dừng chân cuối cùng trong hành trình tham quan Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh. Khác với sự mãnh liệt của các phòng trưng bày trước, không gian này mang đến một “nơi trú ẩn suy tưởng”, tập trung vào sự bền bỉ, sự sống còn và cách cộng đồng cùng nhau nuôi dưỡng,hòa hợp với thiên nhiên.
Khi bước qua rừng tre để ra ngoài phố, khách không chỉ mang theo kiến thức về quá khứ mà còn mang trong lòng một cái nhìn điềm tĩnh hơn về hòa bình và một trái tim rộng mở hơn.
Một Nghiên cứu Tình huống của “Curating Futures”
Ẩm thực thời kháng chiến là dự án thí điểm của chương trình Curating Futures do UNESCO bảo trợ, thúc đẩy thực hành giám tuyển bao trùm và hợp tác tại Việt Nam. Chương trình do PGS. Gavan và TS. Hương dẫn dắt, lấy nguyên tắc “không có gì về chúng tôi mà thiếu chúng tôi” làm trọng tâm, bảo đảm tiếng nói cộng đồng hiện diện ở mọi giai đoạn.
Thiết kế và nguyên mẫu được đồng phát triển với thực tập sinh Trường Đại học Kiến trúc TP. Hồ Chí Minh, trong khi sinh viên Đại học Văn hóa thu thập ký ức liên thế hệ. Những quá trình cộng tác này minh họa làn sóng giám tuyển mới: đối thoại, tham gia và gắn bó cộng đồng – khẳng định vị thế tiên phong của Việt Nam trong lĩnh vực bảo tàng thực nghiệm Đông Nam Á.
PGS. Gavan bày tỏ niềm vui khi chứng kiến sự trưởng thành vượt bậc của thực tập sinh qua dự án. Bà ghi nhận nỗ lực của họ và tin rằng những kỹ năng, hiểu biết tích lũy sẽ nuôi dưỡng thế hệ chuyên gia bảo tàng kế tiếp. Điều này cũng phản ánh cam kết của UNESCO về giáo dục và bồi dưỡng năng lực cho tương lai ngành bảo tàng Việt Nam.
Triển lãm cũng kế thừa kết quả các hội thảo Curating Futures tại Hà Nội (11/2024) và TP. Hồ Chí Minh (7/2025), nơi thực hành giám tuyển của bảo tàng công được nghiên cứu, tôn vinh và kết nối với cộng đồng nghệ thuật – văn hóa rộng lớn hơn.
Chương trình sẽ kết thúc bằng hội thảo tại Đà Nẵng (12/2025), nơi các bài học từ Ẩm thực thời kháng chiến và các hội thảo trước được tổng kết để xây dựng chương trình ba năm tiếp theo.
Mở Rộng Mạng Lưới Văn hóa
Dự án nhận được đóng góp từ nhiều đối tác: Quỹ Nghệ thuật Nguyễn, Tổ chức Dogma, Bảo tàng TP. Hồ Chí Minh, cùng các nhiếp ảnh gia báo chí địa phương. Những đóng góp này làm phong phú thêm bộ sưu tập của Bảo tàng và củng cố sự hợp tác liên ngành, khẳng định bảo tàng là một phần sống động của cộng đồng.
Với sự hỗ trợ từ Bộ Ngoại giao và Thương mại Úc (DFAT), dự án cũng kết nối Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh với Bảo tàng Chiến tranh Úc, tăng cường quan hệ văn hóa Việt Nam–Úc và đóng góp vào các Mục tiêu Phát triển Bền vững của UNESCO.
Jane Gavan
PGS. Jane Gavan là giảng viên Đại học Sydney, nghệ sĩ thị giác và nhà nghiên cứu văn hóa đã làm việc tại Việt Nam từ năm 2015, xây dựng nhiều mối quan hệ hợp tác bền chặt với các lĩnh vực sáng tạo và di sản.
Bà đang thực hiện chương trình nghệ sĩ lưu trú (2024–2025) tại Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, trong khuôn khổ hợp tác với Sydney Vietnam Institute. Tác phẩm của bà bao gồm Bamunity (2024), dự án màu nước cộng đồng về tre, và hội thảo năm 2024 tại Trường Đại học Văn hóa TP. Hồ Chí Minh về thực hành sáng tạo và ký ức chấn thương.
Jane cũng tham gia giảng dạy, tổ chức workshop tại Liên hoan Thiết kế Sáng tạo Hà Nội (do UNESCO và thành phố Hà Nội tổ chức) và Liên hoan Sáng tạo & Thiết kế Việt Nam (VFCD) (do RMIT tổ chức). Bà tiếp tục hợp tác với UNESCO và các bảo tàng công của Việt Nam để xây dựng phương pháp giám tuyển mang tính tham gia, gắn bó cộng đồng.
